Język

Kiedy powstał język Słowian? Jak to się stało?

Czy wedy dają wiedzę, czy wiedźmy wiedzą więcej, dlaczego Budda się przebudził, a irańska święta księga to Jasna?

Tu zbieram różne ciekawe fakty na temat języka Słowian.

Język prasłowiański

Różne wyznacza się ramy czasowe dla języka PRASŁOWIAŃSKIEGO. Początkowa data waha się od XX w. p.n.e. aż po przełom starej i nowej ery, a końcowa – od II do VI w. n.e.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Najstarsze polskie zdanie

Najstarsze polskie zdanie zapisane pochodzi z XIII w. i brzmi: Day ut ia pobrusa, a ti poziwai”, czyli: daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj, czyli: odpocznij sobie, ja to zrobię.

Najstarsza polska piosenka

Najstarsza znana nam piosenka to Oj, chmielu chmielu, która może mieć ponad 1000 lat. Ale to nie jest pewne. Chmiel oczywiście był uważany za magiczny i obrzędowy, no i robi się z niego piwo, a jeszcze do tego piosenka jest sprośna. Śpiewano ją podczas wesel.

Z pewników, to mamy jeszcze Bogurodzicę, którą zapisano po raz pierwszy w 1407 roku, choć jest pewnie starsza.

Ostatnio w Filharmonii Szczecińskiej miał miejsce koncert związany z pieśniami z roku ok. 1300:

Pieśni Wisława z Rugii to najstarsze zachowane utwory muzyczne z obszaru Pomorza. Przetrwały do naszych czasów w postaci manuskryptu, przechowywanego w bibliotece uniwersyteckiej w Jenie. Ich autor to słowiański książę żyjący w latach 1265-1325, władający Rugią i okolicami.

Abecadło

Aktualnie co raz częściej obserwuję, że używamy określenia „Alfabet”, a nie „Abecadło”… Alfabet to określenie Greckie od pierwszych liter Alfa, Beta, Gamma etc., a Abecadło to konkretne odniesienie do pierwszych Polskich znaków, liter czyli: „ABeCaDło”

zauważa trafnie na Facebooku Andrzej Kolędo

przy okazji przytacza ciekawą refleksję nad zmiennością alf… abecadła:

Abrakadabra

W pierwotnym, magicznym, znaczeniu słowo ABRAKADABRA jest nieodmienne – bo tylko w takiej postaci ma mieć moc zaklęcia. Pochodzi najprawdopodobniej z języka aramejskiego, a raczej nawiązuje do jakichś słów języka aramejskiego, a trafiło do nas przez łacinę (pierwsze znane poświadczenie tekstowe pochodzi z II w. n.e. z poematu Severusa Sammonicusa), od razu jako formuła magiczna – niemająca własnego znaczenia, ale mająca moc zmieniania rzeczywistości. Od późnej starożytności, przez całe średniowiecze, aż po początek czasów nowożytnych słowo ABRAKADABRA było traktowane jako zaklęcie – formuła magiczna przeciw febrze (malarii, zimnicy). Zaklęcie ABRAKADABRA zapisywano w postaci odwróconego trójkąta (postawionego na wierzchołku) złożonego z kolejnych liter tego słowa, tak że podstawa złożona ze wszystkich liter znajdowała się na górze, a wierzchołek zawierający tylko literę A – na samym dole. Taki znak umieszczano na amuletach, które noszono przez dziewięć kolejnych dni, by na koniec utopić je w rzece i w ten sposób odegnać chorobę.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/a-to-ci-heca-

Ustalona praktyka wiejska nakazywała przy tym [leczeniu] wymawiać specjalne zażegnywanie:

Alrakadelaj

Alrakadela

Alrakadel

Alrakade

Alrakad

Alraka

Alrak

Alra

Alr

Al

A

-pisze z kolei Danuta Sztych w pracy „Medycyna ludowa, znana i praktykowana. Zastosowanie środków leczniczych pochodzenia zwierzęcego w medycynie ludowej.”

Babie lato

Pierwsza hipoteza wiąże się z konotacjami rzeczownika baba. Baba to stara kobieta. Lato to druga pora roku. Babie lato w znaczeniu ‚jesień’ to zatem takie ‚stare, przestarzałe lato’ (czyli BABIE LATO to eufemistyczne określenie jesieni). (…)Jak pisze Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” (I, 93‐94): „(…) Pajęczyna ta, w podaniach ludu polskiego, jest przędzą z wrzeciona Matki Boskiej, rzuconą na ziemię, aby przypomnieć gospodyniom czas roboty koło przędziwa i potrzebę okrycia biednych sierot na zimę”. Byłyby to zatem nitki dla gospodyń, czyli dla bab.

Narodowe Centrum Kultury, projekt: Ojczysty – dodaj do ulubionych, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/BABIE_LATO,cltt,B

Biesiada, Bies

To wcale nie przypadkowe podobieństwo – według jednej z teorii BIES ‘diabeł’ i BIESIADA ‘uczta’ mają wspólne pochodzenie. Według tej teorii i BIES, i BIESIADA wywodziłyby się z praindoeuropejskiego pnia *bhē- / *bhēs- niosącego znaczenie „rozjaśniania myśli”. Możliwe, że forma *běsъ w prasłowiańszczyźnie oznaczała jakiś środek o działaniu odurzającym, rozjaśniającym myśli, wprawiającym kapłanów w trans.

Narodowe Centrum Kultury, projekt: Ojczysty – dodaj do ulubionych, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/BABIE_LATO,cltt,B

Ceregiele

Ceregiele były to jakieś obszywki, obramowania, czy koronkiu stroju niewieściego, tak nazwane od wyrazu z gwaryniemieckiej Zärgel, Zarge — obrębek, krawędź. Zdaje się, żeod przesady w tej ozdobie, zaczęto „ceregielami“ nazywaćwszelką przesadę w stosunkach i obcowaniu towarzyskiem,czyli niepotrzebne korowody.

Zygmunt Gloger, Encyklopedja Staropolska t. II, Warszawa, 1900

Chałupa

Chałupa, nazwa słowiańska domu mieszkalnego, zapewne starożytna, bo jest wspólna kilku innym językom słowiańskim (po czesku chałupa, po dolnołużycku chałupa, znana także na Rusi, gdzie jednak chata jest nazwą ludową i pospolitą). Litwini, podlegając odwiecznym wpływom kultury polskiej, a w brzmieniach swojej mowy zmieniającch na k przyjęli nazwę kałupa. Niemcy ze słowiańskiego utworzyli Galupe, Kaluppe i Kalupje

tamże

…co mi się żywnie podoba

ŻYWNIE to bardzo stary przysłówek, do dziś zachowany tylko we frazeologizmie: (robić) coś, co, jak, gdzie, kiedy itp. się (komuś) żywnie podoba ‘robić coś, jak kto chce’. Dawna polszczyzna znała przymiotnik ŻYWNY o kilku znaczeniach: ‘żyjący’ (w XV w. pisano o „duszy żywnej”, czyli istocie żyjącej), ‘pożywny, posilny’ (jeszcze z „Pana Tadeusza” znamy „soki żywne”, które kapusta oddaje znakomitemu bigosowi), ‘szczery, prawdziwy’ („żywną ochotę” przybyć miał Sienkiewicz).

Narodowe Centrum Kultury, projekt: Ojczysty – dodaj do ulubionych

Czarnoksiężnik

CZARNOKSIĘŻNIK to słowo notowane od drugiej połowy XVI w. Jest kalką dawnego czeskiego określenia černoknižník, które współcześnie ma postać černokněžník (przekształcenie, będące upodobnieniem, dokonało się pod wpływem innego czeskiego wyrazu – kněžstwo – oznaczającego ‘kler katolicki’). Polski wyraz CZARNOKSIĘŻNIK utworzony został od połączenia CZARNE KSIĘGI, a CZARNE KSIĘGI to oczywiście nic innego jak księgi służące do czarnej magii.

Narodowe Centrum Kultury, projekt: Ojczysty – dodaj do ulubionych

Czczo

Wyraz CZCZO występujący w wyrażeniu NA CZCZO jeszcze jakieś 150 lat temu był używany samodzielnie: „Czczo mi jest” – narzekano, gdy odczuwano przykre ssanie w pustym lub chorym żołądku. CZCZO jest przysłówkiem utworzonym od przymiotnika CZCZY oznaczającym pierwotnie ‘o pustym wnętrzu; mającym puste wnętrze’ (a nie tylko pusty żołądek). Pisano więc o czczej duszy i o czczej głowie, czczy mógł być okręt (bez ładunku), orzech (bez smacznego wnętrza) czy owies (gdy miał puste, wyschnięte łuski pozbawione ziaren). We wszystkich tych formach odnaleźć można praindoeuropejski pierwiastek *tus-sk- / *tus-sko- o znaczeniu ‘próżny, pusty w środku’.

Narodowe Centrum Kultury, projekt: Ojczysty – dodaj do ulubionych

Dojechać kogoś

Miałam wrażenie, że to jest nowy, może nawet jeszcze nieoficjalny wyraz, ale okazuje się, że nie!

Długosz, mieszkaniec miasta, na tych uroczystościach nie bywał i nie znał sobotki: przeto chcąc dojechać bałwochwalstwo; dojechał i to niesprawiedliwie pasterzy trzody Chystusowej.

Wiara Słowian z obrzędów, klechd, pieśni ludu, guseł, kronik i mowy słowiańskiej wskrzeszona , 1880

Dom

Domorad

Dziewierz

Dziewierz, brat męża, szwagier.

Dzieża

naczynie drewniane kształtu cebra, tylko bez uch i więcej zwężone u góry, z klepek sosnowych lub dębowych, do rozczyniania i wyrabiania ciasta chlebowego służące. (…)Nazwa dzieży jest bardzo starożytną i stąd pochodzenie tego wyrazu jest ciemne. Jest ona z małemi odmianami wspólną wszystkim językom słowiańskim.

Zygmunt Gloger, Encyklopedja Staropolska t. II, Warszawa, 1900

Drzewiej

Przysłówek drzewiej (także w postaci drzewie) w znanym nam do dziś znaczeniu był powszechnie używany do XVII wieku. Z czasem zaczął być odczuwany jako przestarzały. Występował bądź występuje też w innych językach słowiańskich (rosyjskim czy czeskim). Co ciekawe, znaczenie rdzenia nawiązuje do obecnego w sanskrycie rdzenia dru- ‘biec, upływać, mijać’ (informację tę podał w słowniku etymologicznym Andrzej Bańkowski). Staropolszczyzna znała także przymiotnik drzewiejszy ‘dawny, poprzedni’.

Uniwersytet Łódzki, UŁ komentuje: Zapomniane słowa – ziomek, ziom, ziomal, Prof. Rafał Zarębski, https://www.uni.lodz.pl/aktualnosc/szczegoly/ul-komentuje-zapomniane-slowa-ziomek-ziom-ziomal

Głagolica

A więc głagolica w wersji oficjalnej jest stosunkowo ciekawa, bo stworzyli ją w wieku mniej więcej IX Cyryl i Metody, więc to najstarszy znany, słowiański alfabet.

W wersji turbo jest to starożytny, słowiański alfabet o mocach trochę na zasadzie sanskrytu.

” Alfabet głagolicowy jest orężem duchowym, zaś jego morfemicznie uporządkowany zapis wzmaga jego moc duchową.”

Więcej na ten temat można się dowiedzieć np. z książki Tadeusza Prussa Mrozińskiego „Głagolica”, którą mam!

Gospoda, gospodarz

W XIV-XV w. GOSPODA był to ‘czyjś dom, siedziba gospodarzy majątku – bo słowo gospoda u zarania polszczyzny, a i wcześniej jeszcze, w prasłowiańszczyźnie, oznaczało po prostu ‘gospodarze; pan i pani domu, państwo’. Na przestrzeni wieków znaczenie nazwy GOSPODA ulegało wielokrotnym przekształceniom: GOSPODA była zatem ‘domem własnym gospodarzy’, ‘miejscem pobytu’, ‘domem mieszkalnym’, ‘mieszkaniem’, ‘schronieniem’, ‘gościną’, ‘kwaterą dla gości’, ‘stancją’, ‘pokojem na wynajem’, ‘karczmą’, ‘zajazdem’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Gościniec

„Rycerz jakiś stepowy stanął tu śród dziedzińca i przywozi GOŚCIŃCA: cztery tatarskie głowy” – pisze Juliusz Słowacki w „Zawiszy Czarnym”, dramacie z 1845 r. GOŚCINIEC w znaczeniu ‘podarek przywieziony z podróży’ (niekoniecznie tak szokujący jak u Słowackiego) jest równie stare jak dwa pozostałe znaczenia tego słowa: GOŚCINIEC to bowiem także ‘zajazd przydrożny, gospoda, karczma’ (w takiej postaci do dziś występuje często jako składnik nazw własnych zajazdów, barów i restauracji) oraz ‘szeroka droga wiejska’. W ostatnim znaczeniu GOŚCINIEC kojarzy się ze starą bitą drogą, wysadzaną kocimi łbami, ocienioną szpalerem lipowym, dębowym lub akacjowym albo z piaszczystą, zakurzoną drogą gruntową, prowadzącą przez pola, łąki i zagajniki, a czasem wzdłuż ogłowionych, rosochatych wierzb z wypróchniałymi dziuplami, w których kryją się leśne licha. To oczywiście tylko skojarzenia, a nie cechy definicyjne GOŚCIŃCA – słowa równie starego jak tradycyjna staropolska gościnność.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Gorze, gore

gorze, ‘biada!’, wykrzyknik (»gorze nam!«, woła Henryk Brodaty pod Lignicą r. 1241); rzeczownik, ‘bieda, nieszczęście’, dochował się do 16. wieku: »wnet ją tam napadło gorze«\

Aleksander Bruckner, 1927

A ja dodam , że osobiście byłam świadkiem takiej sytuacji na Białorusi, że kobieta, która doznała wstrząsu, spotkała ją straszna tragedia, weszła do domu i zawyła wręcz: Gore!

Grabić, zagrabić i grabie

Wszystkie bezpośrednio lub pośrednio wywodzą się z prasłowiańskiego czasownika *grabiti ‘zgarniać do siebie, nagarniać w swoją stronę’. Skoro ‘zgarniać do siebie’, to i ‘zagarniać dla siebie’, czyli ‘rabować, łupić’ – a więc jedno z dwóch znaczeń czasownika GRABIĆ.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Hen!

wykrzyknik, czeskie hyn, o ‘dalekości’ (nie z niem. hin!).

Bruckner, 1927

Hu! Hulala!

Hul! hulala! krzyk na wilka. Mik. Rej w „Wizerunku” pisze: „Wilcy wyją za gumnem w nocy. Gospodarz pociąga rohatynki, w oknie hul, hul woła.” U Haura znajdujemy znow w wieku następnym (XVII): „Gdy wilka pasterze zoczą, powstawa na niego okrzyk na powietrzu: hulala! póki nie uciecze do lasa.” Znane jest stare przysłowie: „Lepszy harap, niż hulala!”

Zygmunt Gloger, Encyklopedja Staropolska t. II, Warszawa, 1900

Heca

Trzy wieki temu ku uciesze gawiedzi w obwoźnych cyrkach urządzano pokazy szczucia psami. Od niemieckiego słowa Hetze ‘szczucie, nagonka’ nazywano takie pokazy HECAMI.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/a-to-ci-heca-

Hetta! Wiśta! Wio!

W linku więcej o tym, skąd się wzięło: Hetta! Wiśta! Wio! na przykładzie…Islandii

Jak z płatka

mały PŁAT – tkaniny używany w funkcji fartucha, zapaski, chustki, serwetki lub szmatki, w którą zawijało się chleb, ser czy inne wiktuały. Coś POSZŁO JAK Z PŁATKA, a dawniej WIŁO SIĘ JAK Z PŁATKA, a więc ukazało się światu równie łatwo i szybko, jak groch zsunięty z PŁATKA – fartucha, jak świeże poziomki wysypane z PŁATKA – chustki, jak pajda chleba wysupłana z PŁATKA – szmatki zawijki…

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Jak filip z konopi

filip, nazwa ‘zająca’ (jak maciuś, ‘kocur’;); »wyrwał się jak filip z konopi« (‘na swą biedę’).

ALEKSANDER BRÜCKNER, SŁOWNIK ETYMOLOGICZNY
JĘZYKA POLSKIEGO, 1927

Jary

Stary, ale JARY! – zakrzykniecie, jeśliście nierolnicy. JARY owies, JARE żyto, JARA pszenica – skojarzy się tym z Was, którzy na wiosnę będą obsiewać pola. A czy wiecie, że „nierolniczy” przymiotnik JARY łączy się z „rolniczym” JARYM dopiero na gruncie praindoeuropejskim? JARY w znaczeniu ‘krzepki, mocny, dziarski, czerstwy’ jest odbierany jako słowo rubaszne – i słusznie. W staropolszczyźnie JARY oznaczał bowiem ‘krzepki, jurny, rozwiązły’, a w innych językach słowiańskich miał – lub ma do dziś – jeszcze dosadniejsze znaczenia: ‘bujny, jurny, lubieżny’ (staro-dolno-łużycki), ‘porywczy, nieokrzesany, bezlitosny’ (dolnołużycki), ‘gwałtowny, gniewny’ (słoweński), ‘zawzięty, zażarty’ (dialekty ruskie). Wszystkie te znaczenia wywodzą się od prasłowiańskiego *jarъ ‘palący, piekący, mocny’. JARY w znaczeniu ‘siany na wiosnę’ wywodzi się od prasłowiańskiego przymiotnika *jarъ o znaczeniu ‘wiosenny’, bezpośrednio związanego z ogólnosłowiańskim rzeczownikiem *jarъ / *jarь / *jaro / *jara ‘wiosna’ – w dawnej Polsce, od XV w., na wiosnę mówiono też JARZ lub JAR (co zachowało się w niektórych gwarach). To dawne polskie JARZ / JAR wywodzi się z tego samego pnia, co słowackie JAR ‘wiosna’, czeskie JARO ‘wiosna’, a także niemieckie Jahr ‘rok’, angielskie year ‘rok’ czy niderlandzkie jaar ‘rok’ – z praindoeuropejskiego pnia *ḭēro- / *ḭōro- niosącego znaczenie ‘wiosna, rok’. Taką samą postać *ḭōro- ma prasłowiański pierwiastek niosący znaczenie ‘podbudzony, rozdrażniony’ – skąd JARY w znaczeniu ‘krzepki, dziarski’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Jutro, Jutrznia, Jutrzenka

Wyraz JUTRO jeszcze w XV w. oznaczał ‚rano; ranek; rankiem’ (por. ros. утро), a dopiero od końca XV w. i od wieku XVI zaczął oznaczać cały dzień następujący po tym dniu, który mamy dzisiaj (mówiło się najpierw: JUTRO RANO w zn. ‚wczesnym rankiem dnia następnego’, a później zostało z tego JUTRO w zn. ‚następny dzień’). Używany był też przymiotnik JUTRZNY ‚poranny’, od którego pochodzi właśnie JUTRZNIA 1. ‚bardzo wczesny poranek; świt’ i 2. ‚modlitwa odprawiana o tak wczesnej porze’, a także JUTRZENKA – pierwotnie ‚gwiazda poranna’, a dziś poet. ‚poranna zorza; świtanie’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Kibić

Sam rzeczownik KIBIĆ – literackie, XIX‐wieczne zapożyczenie z dialektów ruskich – miał pierwotnie znaczenie ‘pałąk’, ‘coś długiego, giętkiego’ (stąd znaczenie poetyckie ‘szczupła kobieca talia’), ten sam rdzeń odnajdziemy zresztą w słowie KIBITKA, również zapożyczonym z rosyjskiego. Rosyjska кибитка do dziś ma dwa znaczenia: ‘kryty wóz podróżny’ (o pokryciu rozciągniętym na pałąkach, czyli „kibiciach” – u nas mający złą sławę pojazdu, którym wywożono skazańców na Sybir

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

KIEŁ od zawsze, tzn. już w prasłowiańszczyźnie, miał dwa znaczenia: ‘ostry ząb’ i ‘kiełek roślinny’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Kiep, Kiepski

Słowniki historyczne charakteryzują wyraz kiep jako obelżywy oznaczający ‘durnia, partacza, człowieka głupkowatego, głupca, błazna, gamonia’, jednym słowem – człowieka do niczego. Nie było to wówczas jednak znaczenie podstawowe, gdyż pierwotnie wyraz kiep oznaczał ‘żeński narząd płciowy’. Wyłącznie w takim sensie znała go staropolszczyzna (czyli język polski do końca XV wieku).

Okresowo rzeczownik kiep jako żartobliwy oznaczał także kobietę. Na przełomie wieków wyraz kiep miał dość rozbudowaną rodzinę słowotwórczą (oprócz rzeczonego już kiepskiego, słowniki notują takie nieobecne już dziś formy jak kiepstwo ‘głupstwo, głupie słowa’, kiepściuchny, kiepściejszy, kiepszczyzna, kiepkować ‘kpić z kogo’ itd.)

Uniwersytet Łódzki, UŁ komentuje: Zapomniane słowa – ziomek, ziom, ziomal, Prof. Rafał Zarębski, https://www.uni.lodz.pl/aktualnosc/szczegoly/ul-komentuje-zapomniane-slowa-ziomek-ziom-ziomal

Księżyc

W prasłowiańszczyźnie był wyraz *kъnęgъ o znaczeniu ‘władca’ – wspólny przodek wyrazów KSIĄDZ, KNIAŹ, KSIĄŻĘ i KSIĘŻYC. Słowo KSIĘŻYC – mające dawniej postać kniężyc – jest pod względem budowy podobne do takich wyrazów, jak królewicz (‘syn króla’), panicz (‘młody pan’), szlachcic (‘ten, który się wywodzi ze szlachty’), wojewodzic (‘syn wojewody’). Dawny kniężyc powstał od formy kniądz – dawnej postaci wyrazu KSIĄDZ. Przed XIII wiekiem słowo KSIĄDZ – wówczas w postaci kniądz – miało inne znaczenie niż to, które znamy. Oznaczało ogólnie ‘władca; pan’. Znaczenie ‘duchowny chrześcijański’ powstało jako rezultat tytułowania kapłanów

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Kopa, Kupa

KUPA w zn. ‘stos, sterta’ to słowo jeszcze prasłowiańskie. Znaczenie ‘odchody, kał’ powstało przez zawężenie znaczenia: ‘stos, sterta’ > ‘stos, sterta odchodów’ > ‘odchody’, podobnie jak znaczenie ‘dużo’: ‘stos, sterta’ > ‘duży stos, sterta’ > ‘dużo’. Rzeczownik KOPA ’60 sztuk’ nie jest bezpośrednio powiązany z rzecz. KUPA, ale w prasłowiańszyźnie miał podobne znaczenie ‘kupa, stos’ (stąd do dziś KOPA w zn. ‘sterta siana czy słomy’, ‘zaspa śnieżna’). KOPA jest wyrazem pochodzącym od prasłowiańskiego czas. *kopati ‘ryć, kopać’ i pierwotnie oznaczała ‘kupa wykopanej ziemi, kopiec’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Ladaco

LESER to ‘ktoś, kto pragnie osiągnąć swój cel jak najmniejszym wysiłkiem’. Wyraz ten ma niemiecki źródłosłów. Pochodzi od niem. lässiger < lässig ‘niedbały, nonszalancki’. Staropolski odpowiednik LESERA to LADACO (od wyrażenia: lada co ‘byle co’). Również rodzimy NICPOŃ jest późniejszy, przeszedł do polszczyzny ogólnej z gwar dopiero w II poł. XIX w., a powstał jako skrócenie, ściągnięcie połączenia ‘nic po nim’, czyli ‘nie ma z niego żadnego pożytku’.

Narodowe Centrum Kultury, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/LESER__NICPON_i_LADACO

Latoś, Łoni

To dawne przysłówki, gdzieniegdzie w Polsce używane do dziś, ale zachowane już tylko w gwarach… LATOŚ oznacza ‘tego roku’ (dosłownie ‘tego lata’), a ŁONI – ‘ubiegłego roku, przeszłego roku’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Luby

LUBY to stare, rodzime określenie, wywodzące się wprost z prasłowiańskiego *l’ubъ o takim samym znaczeniu. Potomkami tego prasłowiańskiego przymiotnika są czasowniki LUBOWAĆ SIĘ (w czymś) i oczywiście LUBIĆ.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Łopata

Prasłowiańska *lopata to urzeczownikowiona żeńska postać przymiotnika *lopatъ mającego znaczenie ‘płaski, plackaty, plackowaty; mający dużą, płaską część’, który z kolei pochodzi od rzeczownika *lopъ ‘coś płaskiego; także: duży liść’ – wspólnego przodka i ŁOPATY, i ŁOPIANU, i ŁOPUCHA.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Miłość

Na odlew

NA ODLEW znaczyło kiedyś ‘od lewej strony’ – czyli ‘od lewa’ – i zawsze odnosiło się tylko do uderzenia z rozmachem, wyłącznie ręką (dawniej bardziej szczegółowo: do uderzenia wierzchem dłoni). Do XVIII w. używano samej formy ODLEW w znaczeniu ‘na odlew’ (np. ktoś uderzył kogoś odlew)

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Nadzieja

Bardzo stare słowo, notowane już od XIV w. i używane niezmiennie w tym samym znaczeniu ‘oczekiwanie spełnienia czegoś pożądanego’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Nienawiść

NIENAWIŚĆ to stary, prasłowiański rzeczownik utworzony od zaprzeczonego czasownika *naviděti, czyli od formy *nenaviděti. Czasownik *naviděti był przodkiem nieużywanego już dziś, ale dość popularnego w czasach staropolskich słowa NAWIDZIEĆ o znaczeniu ‘chętnie się z kimś widywać, spotykać; żyć z kimś w zgodzie; miłować kogoś, mieć w kimś upodobanie’. Zaprzeczona forma *nenaviděti, która rozwinęła się w słowo NIENAWIDZIĆ, była przeciwieństwem niezaprzeczonej i oznaczała pierwotnie ‘nie chcieć kogoś widywać; nie chcieć na kogoś patrzeć’, a więc także ‘czuć wrogość do kogoś’, czyli NIENAWIDZIĆ kogoś.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Nieboszczyk

Dawniej zapisywało się ten wyraz inaczej: NIEBOŻCZYK, co z kolei było zdrobnieniem od NIEBOŻC (albo NIEBOŻEC) – słowa pochodzącego od starego, jeszcze prasłowiańskiego, przymiotnika *nebogъ ‘niebogaty’, tzn. ‘niemający majątku, niemający żadnej własności’, a więc ‘nieszczęśliwy’. NIEBOŻC zatem to ‘ktoś niebogaty’, a więc ‘nieboga, nieborak, nieszczęśnik’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/NIEBOGI_NIEBOSZCZYK

Nuda

Sama NUDA również pochodzi ze wschodu – w polszczyźnie jest zapożyczeniem z języków wschodniosłowiańskich, w których tak samo brzmiąca nuda miała pierwotnie znaczenie ‘przymus, ucisk, presja’, a od tego również ‘złe samopoczucie’. To znaczenie stało się podstawą kolejnych zarówno w polszczyźnie ogólnej, jak i w różnych dialektach i w innych językach: NUDA jako ‘uczucie znudzenia’ (w polskim, ukraińskim, białoruskim; w rosyjskim tylko przymiotnik нудный [nudnyj]), ‘mdłości’, ‘bieda, ubóstwo’, ‘brud, robactwo, wszy; choroby skórne’.

NCK, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/NUUUDA___

Nurzec, Nurek, Narew, Nurzać…

I zwracam na to uwagę jako mieszkanka brzegu rzeki Nurczyk, która wpada do rzeki Nurzec.

Obrus

OBRUS to rzeczownik utworzony jeszcze w czasach prasłowiańskich od czasownika *o(b)-brusiti ‘otrzeć, oczyścić powierzchnię’ (który zachował się w niektórych dialektach w postaci obrusić ‘wypolerować, obtoczyć’). W dawnych czasach OBRUS był to kawałek czystego białego płótna, kładziony na stole koło talerza biesiadnika i przeznaczony do wycierania rąk (jedzono przecież palcami).

NCK, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/OBRUS

Partacz

Dawniej jednak PARTACZ był to rzemieślnik, który nie należał do cechu, czyli ‘rzemieślnik pracujący pokątnie, poza cechem’, a PARTOLIĆ oznaczało ‘wykonywać zawód, nie będąc członkiem cechu’.

NCK, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/

Pachoł

PACHOLĘ, czyli chłopię, to dosłownie – strukturalnie – „dziecię pachoła”. PACHOŁ albo PACHÓŁ natomiast to nie zgrubienie od PACHOŁEK, tylko stary, rodzimy wyraz, który w niezdrobniałej postaci zachował się tylko jako osobowa nazwa własna (nazwiska Pachoł, Pachół). Oznaczał – w zależności od regionu – ‘mężczyzna’, ‘chłop’ lub ‘wojownik’. Zdrobnienia utworzone od tego wyrazu wyspecjalizowały się w odrębnych znaczeniach: PACHOŁEK ‘sługa, parobek, czeladnik’, choć dawniej również ‘młodzieniec, chłopak’ albo ‘syn’, a PACHOLIK – ‘chłopiec, chłopak, podrostek’. U Reja, Paska i Naruszewicza znajdziemy też bardziej podniosłe słowo PACHOLEC i zdrobniałe od niego PACHÓLCZYK.

NCK, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/

Piękno

PIĘKNY to dawne słowo i od zawsze oznaczało ‘bardzo ładny’, ale kojarzono je także z delikatnością, grzecznością, przyzwoitym – a więc odpowiednim – zachowaniem. W żywym języku i w literaturze funkcjonowało oprócz niego kilka innych pokrewnych słów, różniących się nie tyle samym znaczeniem, ile konotacjami. Był więc PIĘKOSNY, czyli ‘prawdziwie piękny’ (od piękność, z zanikiem jednego -n-), był też PIĘKRY, czyli ‘piękny, gruby, tłusty’. Piękno było bowiem kojarzone z obfitością (także obfitością kształtów), sytością, tłustością – do dziś o żyznej ziemi mówi się, że jest TŁUSTA, a PIĘKRE niewiasty znamy przecież z obrazów Rubensa.

NCK, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/

Poduszka

PODUSZKA ma w rodowodzie prasłowiański czasownik *po-duchati ‘powiać, nadąć, podmuchać’, utworzony od prasłowiańskiego *duchati ‘wiać, nadąć, dmuchnąć’. Pierwotne znaczenie słowa PODUSZKA to zatem ‘to, co jest nadęte, wzdęte, nadmuchane’ – przez leciutkie pierze lub puch, którym niegdyś wypełniano PODUSZKI.

NCK, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/

Podjudzać

czasownik PODJUDZAĆ jest znacznie młodszy i choć również ma prasłowiański rodowód, to w polszczyźnie jest stosunkowo niedawnym, bo XIX-wiecznym, zapożyczeniem z białoruskiego lub ukraińskiego. We wschodniosłowiańskich dialektach wyraz juda oznacza złego ducha lub złośliwą rusałkę, siłę nieczystą lub groźną wichurę.

NCK, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/

Pogoda

POGODA to stary, jeszcze prasłowiański wyraz, który zachował się przez wieki w niezmienionej postaci. Dawniej POGODA oznaczało ‘zgoda’, potem ‘odpowiednia pora, dogodny czas’. Z tego znaczenia wykształciło się kolejne, to, które dziś określamy mianem „ładnej pogody”.

NCK, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/

Pohybel

W takim znaczeniu, jakie znamy dzisiaj, czyli ‘umiłowanie, kochanie kogoś lub czegoś, namiętne uczucie do kogoś’, notowane jest w tekstach od XVI w. Dawniej – a także w całej staropolszczyźnie – używane było raczej w innych znaczeniach: ‘łaska’, ‘miłosierdzie, litość’, ‘łaskawość, przychylność, życzliwość’, a nawet ‘zadowolenie’’. MIŁOŚĆ etymologicznie wiąże się z przymiotnikiem MIŁY. Pierwotne znaczenie prasłowiańskiego rzeczownika *milostь to ‘serdeczny, życzliwy stosunek do kogoś’, czyli po prostu BYCIE MIŁYM.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Pohybel, wyraz zapożyczony od Rusi, oznaczał w dawnej polszczyźnie szubienicę. Stąd „iść na pohybel” znaczyło: na szubienicę. Wesp. Kochowski pisze w swoich fraszkach:

Pohybel święte drzewo, niechaj nie próchnieje,
Przez które sprawiedliwość święta nam się dzieje.

Zygmunt Gloger, Encyklopedja Staropolska t. IV Warszawa, 1900

Popiół

POPIÓŁ (…)to dosłownie ‘to, co zostaje po paleniu’: prasłowiańskie *popelъ ‘popiół’ zawiera praindoeuropejski pierwiastek *pel- niosący znaczenie ‘palić się, płonąć’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Siermięga

Sio

Wyraz SIO, który stanowi ostatni człon tytułowego frazeologizmu, to zaimek – bardzo stary zaimek, który do dziś zachował się w zasadzie tylko we frazeologizmach (ni to, ni sio; a to, a sio; do siego roku). Zaimki SI, SIA, SIO były obecne w polszczyźnie od samego jej zarania i oznaczały kiedyś ‘te, ta, to’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Stajnia

najstarszym słowem nazywającym koński dom jest właśnie STAJNIA, sto lat temu zapisywana jako staynia, a jeszcze wcześniej, w staropolszczyźnie, mająca postać stajeń lub stania. I właśnie od stania – jako czynności – pochodzi nazwa STAJNIA. STAJNIA to pierwotnie ‘miejsce, w którym zwierzęta stoją’, czyli odpoczywają po pracy, zaś zwierzętami chętnie odpoczywającymi na stojąco są konie i inne koniowate.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Snadnie

Nieużywany już dziś, „mocno staropolski” przysłówek SNADNIE oznaczał ‘łatwo, bez trudu, bez wysiłku’. W dobie staropolskiej rozróżniano formę SNADNIE o znaczeniu ‘bardzo pilnie, gorliwie’ i SNADNO ‘łatwo, bez trudu’.

Narodowe Centrum Kultury, Ojczysty – dodaj do ulubionych

Szron

SZRON to stary, rodzimy wyraz, utworzony od prasłowiańskiej urzeczownikowionej postaci przymiotnika *sernъ ‘białawy, szarawy, siwawy’, a ta z kolei – od praindoeuropejskiego pierwiastka *ḱer- niosącego znaczenie szarawych, przybrudzonych odcieni barw. Mówimy przecież, że coś jest białe jak śnieg, a siwe jak SZRON. Również siwiznę nazywamy przenośnie SZRONEM

Śnieg

należy do najstarszej warstwy leksykalnej polszczyzny. Prasłowiański *sněgъ był pokrewny z gockim snaiws czy staropruskim snaygis – i we wszystkich językach oznaczał zawsze ‘śnieg’.

Ściernisko

ŚCIERNISKO pochodzi bezpośrednio od niemal nieużywanego dziś słowa ŚCIERŃ, oznaczającego ‘przyziemne części źdźbeł zboża pozostałe po zżęciu’. Żeńskorodzajowa ŚCIERŃ jest dość bliską krewną męskorodzajowego CIERNIA i podobnie jak on jest słowem jeszcze prasłowiańskim. Prasłowiański rdzeń *tṝnь miał znaczenie ‘ostry kolec roślinny’ – z tego znaczenia wykształciły się ten CIERŃ ‘kolec’ i ta ŚCIERŃ ‘kłujące, sterczące przyziemne części źdźbeł’.

Teorie o początku języka Słowian

Click to access Swiatowit_rocznik_poswiecony_archeologii_przeddziejowej_i_badaniom_pierwotnej_kultury_polskiej_i_slowianskiej-r1948_1949-t20-s25-58.pdf

Tęcza

Słowo TĘCZA ma prasłowiański rodowód i jest obecne w wielu językach słowiańskich, ale – uwaga! – tylko w języku polskim oznacza ‘barwny łuk na niebie’. W innych językach TĘCZA, w różnych wariantach fonetycznych i graficznych, oznacza albo ‘chmura; chmura burzowa’ (rosyjskie тучa), albo ‘grad’ (słoweńskie toča, chorwackie tuča), albo ‘deszcz; ulewa; śnieg’ (staro-cerkiewno-słowiańskie tϙča), albo ‘burza’ (staroruskie i gwarowe rosyjskie тучa). Skąd taka różnica? Prasłowiańska *tϙča oznaczała najprawdopodobniej ogólnie ‘chmura’ (deszczowa, burzowa, gradowa) i stanowiła kontynuację praindoeuropejskiego *ten-k- ‘ściągać, zbierać się, zbijać się’. Dawni Słowianie zauważyli zatem, że zbite, skłębione chmury dają jedną wielką, ciężką chmurę, która może przynieść ulewę, burzę, gradobicie. A po burzy – słońce, no i oczywiście TĘCZA.

Ugór

Ugor. Gospodarstwa staropolskie były zazwyczaj płodozmianem trzypolowym. Było zatem jedno pole ozime, drugie jare, a trzeci ugor. Nazwa ta ostatnia poszła od słowa polskiego ugarzać. Słońce ugarza, co znaczy tyle, co ogrzewa, parzy; stąd ugor zowie się na Rusi parem. Była to więc rola pozostawiona po przejściu oziminy i jarzyny na rok trzeci bez zasiewu dla ugorzenia w słońcu. „Jeżeli ziemia ma dobrą zostać — mówi Bronikowski w tłómaczeniu Ekonomiki Ksenofonta — powinna oczyszczoną być z zielska i jak najbardziej osuszoną na słońcu” (str. 62).

Wiara

Prasłowiańskie słowo *věra oznaczało ‘przeświadczenie, przekonanie, że coś jest prawdą’, ale również ‘ufność, że coś się spełni’. Ten sam pień i pokrewne znaczenie widoczne jest w łacińskim przymiotniku vera ‘prawdziwa’ i używanym do dziś niemieckim wahr ‘prawdziwy’.

Wyuzdany

Dawniej mówiono też – w tym samym znaczeniu – ROZUZDANY. WYUZDANY i ROZUZDANY to pierwotnie ‘taki, któremu zdjęto uzdę’. Nawet ci, co nie znają osobiście żadnego konia, mogą sobie wyobrazić, jak objawiać musi swą radość koń, któremu po całym dniu pracy wreszcie zdjęto uzdę (a wcześniej przecież całą uprząż).

Zagaić

słowo zagaić istniało już w staropolszczyźnie, co potwierdza Słownik
staropolski. Funkcjonowało ono wówczas w dwóch znaczeniach: 1) ‘otworzyć publicznie roki sądowe (według prawa niemieckiego w Polsce)’, 2) ‘wyznaczyć obszar wyłączony ze wspólnego użytkowania’

Filologia polska, Językoznawstwo VIII, Częstochowa, 2012, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie

Porównaj: Święte gaje w: Wierzenia

Ziomek (ziom, ziomal)

Warto bowiem pamiętać, że pierwotnie oznaczał rodaka, kogoś pochodzącego z tej samej ziemi, z tego samego kraju, okolicy, miejscowości, swojaka, tubylca, ponieważ etymologicznie i słowotwórczo ziomek to wyraz pochodzący od rzeczownika ziemia.

Ten podstawowy sens wyrazu ziomek bardzo dobrze oddaje cytat z powieści „Cudna mieszczka” Wiktora Gomulickiego:

„Ziomkowie jesteśmy (…). Rodzi nas nie tylko kraj jeden, ale i jedno miasto”.

Uniwersytet Łódzki, UŁ komentuje: Zapomniane słowa – ziomek, ziom, ziomal, Prof. Rafał Zarębski, https://www.uni.lodz.pl/aktualnosc/szczegoly/ul-komentuje-zapomniane-slowa-ziomek-ziom-ziomal

Żołwica

Żołwica, żełwica, żełw – siostra mężowa, ob. Pokrewieństwa. Szymonowicz w sielankach pisze:

Żołwice i bratowe u jednego stołu
I świekry i niewiastki jadają pospołu:

Inne ciekawe źródła

• Wpis o szwedzkich słowach, które są podejrzanie podobne do polskich

Sanskryt

• Bardzo obszerny wpis na temat podobieństw pomiędzy językiem polskim a sanskrytem.
• Wywiad z Rasą Rimickaite. Attaché kulturalnym w ambasadzie Republiki Litewskiej w RP w piśmie dla nauczycieli „Języki obce w szkole”. P. Rimickaite mówi:

„jeśli ktoś chce poznać sanskryt, to powinien najpierw nauczyć się języka litewskiego. „

Vinča

Za Wikipedią:

Szereg znalezisk archeologicznych ze sfery kultury Vinča zawiera znaki lub symbole, określane też czasem jako „pismo kultury Vinča-Turdaş”, „pismo staroeuropejskie”, lub nawet „alfabet staroeuropejski”. Liczba inskrypcji i znaków oraz ich kontekst nie pozwoliły na użyteczną analizę. Przyjmuje się powszechnie, że znaki te nie są prawdziwym pismem, ale raczej protopismem (podobnie jak symbole z Jiahu w Chinach czy tabliczka z Dispilio w Grecji). Gdyby te symbole okazały się pismem, byłby to z najstarszy system pisma (powszechnie przyjmuje się, za najstarsze sumeryjskie pismo klinowe z ok. 3000 r. p.n.e.). Znaki Vinča są okazyjnie przedmiotem sensacyjnych publikacji i popularnych spekulacji.

English:

Genetics and Slavic languages (Brill Encyclopedia of Slavic Languages 2020), June 2020